در پروژه‌های عمرانی مهندس ناظر یک نقش کلیدی و بسیار مهم را ایفا می کند. به صورت ساده می‌توان گفت که مهندس ناظر رابط بین مجریان پروژه، پیمانکاران سازنده و مراجع ذیصلاح قانونی صادر کننده پروانه ها و سازمان نظام مهندسی است. اگر بخواهیم وظایف یک مهندس ناظر در پروژه های عمرانی را شرح دهیم می توان به طور کلی این وظایف به دو دسته قابل تقسیم بندی است: وظایف کنترلی و وظایف نظارتی

پیش از از احداث یک بنا و یا یک پروژه عمرانی باید مراجع ذیصلاح نقشه و دیتیل های پروژه را تایید کنند. وظیفه مهندس ناظر بررسی تطابق پروژه اجرا شده در مراحل اجرا با نقشه ها و دیتیل های مصوب مراجع ذیصلاح است. در صورت وجود هر گونه ناهماهنگی و عدم تطابق این پروژه در حال اجرا و نقشه های مصور، مهندس ناظر وظیفه دارد این عدم تطابق را به صورت کتبی به مجری سازنده و صاحب کار اعلام نماید تا نسبت به رفع آن اقدام نمایند.

تهیه گزارش

در صورتی که پروژه نیاز به تغییرات در نقشه و مشخصات فنی داشته باشد مهندس ناظر مجاز به اعمال تغییرات نیست. وی وظیفه دارد با تهیه گزارش و ارسال آن به مراجع ذیصلاح وجود تخلف و یا هر گونه ناهماهنگی بین نقشه ها و دیتیل ها و مشخصات فنی طرح در حال اجرا را گزارش نماید و در صورت تایید این مراجع امکان ادامه پروژه و یا تغییرات لازم وجود دارد.

نظارت بر اجرای ساختمان

وجود ناظر فنی در اجرای پروژه های ساختمانی اجباریست و سازندگان مکلفند نسبت به تعیین و انعقاد قرارداد با مهندس ناظر یا شرکت مهندسین ناظر بر اساس قانون کار اقدام نمایند. پس از عقد قرارداد بین مهندس ناظر و مالک مهندس ناظر موظف است سوابق و مستندات پروژه را بررسی نماید. مراحل کاری یک مهندس ناظر به سه فاز مختلف تقسیم بندی می شود. این فازها عبارتند از شناخت عمومی از محیط پروژه که پیش از امضاء برگه تایید آغاز پروژه صورت میگیرد، امضای تایید آغاز کار پروژه و نظارت بر اجرای صحیح مراحل پروژه.

در ادامه فازهای اجرایی فعالیت های مهندس پروژه را به صورت گسترده تر توضیح می دهیم.

فاز اول: شناخت عمومی از محیط پروژه و مستندات اولیه

این مرحله قبل از آغاز پروژه صورت می پذیرد و شروع پروژه منوط به صلاح دید و تاییدیه مهندس ناظر نسبت به موارد موجود در این فاز است. در این فاز مهندس ناظر با هماهنگی مالک و یا سازنده به بازدید عمومی از موقعیت محیط اجرای پروژه و کارگاه می پردازد. یک مهندس ناظر با تجربه در این فاز مواردی چون شناسایی موقعیت مکانی کارگاه، همجواری ها، اطلاعات ژئوتکنیکی، اطلاعات کلی سازه، تغییرات احتمالی اجرایی، سوابق و مستندات مهندسی پروژه، برنامه زمان‌بندی اجرای پروژه و مخاطرات را مورد بررسی قرار می دهد. در ادامه به شرح این موارد خواهیم پرداخت.

شناسایی کارگاه از لحاظ موقعیت

کارفرما موظف است که دسترسی کامل به پروژه را برای مهندس ناظر فراهم آورد تا وی بتواند بدون هیچگونه محدودیت نظارت لازم را بر پروژه داشته باشد.

بررسی همجواری ها از نقطه نظر

در اجرای پروژه های ساختمانی تنها بررسی سایت اجرایی کافی نیست چرا که ممکن است مراحل مختلف از جمله خاکبرداری باعث آسیب رسانی به ساختمان ها و تاسیسات اطراف گردد. لذا یک مهندس ناظر باید حتماً محیط همجوار سایت اجرایی را بررسی نماید تا بتواند امنیت لازم را چه برای کارگران و چه برای همسایگان مجاور فراهم آورد؛ از جمله مواردی که یک مهندس ناظر هنگام بررسی نقاط همجوار پروژه باید در نظر بگیرد موارد زیر است:

قدمت بنا

تراز پی

کاربری

تعداد ساکنین

سیستم باربری

تعداد طبقات

امکان تخلیه سریع در هنگام بروز حادثه

ایستگاههای درمانی و آتش نشانی نزدیک به سایت کارگاهی

بررسی اطلاعات کلی ژئوتکنیکی

در هنگام اجرای یک پروژه عمرانی اطلاعات ژئوتکنیکی اهمیت بسیاری دارد تا چه در هنگام ساخت و چه پس از اتمام پروژه و یا حتی در زمان وقوع حوادث طبیعی چون زلزله و سیل امنیت افراد تامین گردد. از جمله مواردی که مهندسین ناظر باید در زمینه اطلاعات ژئوتکنیکی برای هر پروژه در نظر بگیرند می توان به موارد زیر اشاره کرد:

شناسایی خاک محل احداث پروژه

شیب و توپوگرافی زمین

سطح آب های زیرزمینی با بررسی وجود قنات یا چشمه در اطراف پروژه

فاصله پروژه از گسل شناخته شده

عمق خاک دستی

چاه های فاضلاب

تاریخچه توپوگرافی زمین محل احداث پروژه

اطلاعات کلی سازه

همان طور که اشاره شد شاید مهمترین وظیفه مهندس ناظر انطباق کلیه نقشه ها و پروژه اجرایی است. در بررسی کلی سازه مهندس ناظر باید کفایت نقشه ها و مجوزهای قانونی پروژه را تایید نماید تا از نظر مواردی چون انطباق سازه نگهبانی، انطباق نقشه های معماری و تاسیسات محل احداث صحت داشته باشد. همچنین باید تراز گودبرداری، ارتفاع ساختمان، تعداد طبقات و نوع اسکلت را با نقشه ها و مجوزها مطابقت دهد.

تغییرات احتمالی اجرایی

همان طور که اشاره شد مهندس ناظر نمی تواند تغییرات را به تایید برساند و نیاز به گزارش تغییرات پروژه به مراجع ذیصلاح است تا با توجه به شرایط و ارزیابی نوع پروژه این تغییرات را قبول یا رد نمایند.

سوابق و مستندات پروژه

مهندس ناظر باید اشراف کامل نسبت به سوابق و مستندات پروژه داشته باشد تا در حین اجرای پروژه دچار سردرگمی نگردد.

برنامه زمانبندی

علاوه بر موارد فنی مهندس ناظر باید به بررسی برنامه زمان‌بندی اجرای پروژه و همچنین منابع مالی مورد نیاز در هر مرحله بپردازد.

ارزیابی کلیه مخاطرات

خطر های طبیعی همچون زلزله، سیل و نشست زمین می تواند یک پروژه را به مخاطره بیندازد. بدین منظور مهندس ناظر موظف است تا به ارزیابی مخاطرات کلی و ریسک ها بپردازد از جمله مخاطراتی که مهندس ناظر باید در بررسی ها مد نظر قرار دهد می توان به مواردی چون قابلیت اشتعال مواد موجود در ساختمان وجود استخر و مخازن ذخیره آب قدیمی، وجود پتانسیل رانش و همچنین وجود ساختمان‌های عمومی و پر اهمیت اشاره کرد.

فاز دوم: ابلاغ خدمات مهندسی پروژه

پس از بازدید اولیه و اتمام فاز یک، مهندس ناظر موظف است ظرف مدت ۴۸ ساعت اقدام به تایید و یا عدم تایید فاز اولیه نماید. در صورت تایید مراحل انعقاد قرارداد مطابق با قوانین موجود در سایت نظام مهندسی سپری می گردد. پس از عقد قرارداد و صدور پروانه مهندس ناظر باید شرایط فیزیکی و انسانی کارگاه را مورد بررسی قرار دهد و در صورت تایید برگه شروع فعالیت را امضا نماید تا به صورت رسمی پروژه شروع به کار کند. با امضای برگه تایید شروع کار مراحل کار مهندس ناظر آغاز می گردد. لذا لازم است پیش از تایید شروع به کار، تمام پیش نیازهای مورد نیاز خود را از مالک و سازنده دریافت نماید تا در حین مراحل اجرا به مشکل بر نخورد. در واقع مهندس ناظر باید دقت کند که شروع کار را منوط به پایان تجهیزات اولیه کارگاه و تامین عوامل انسانی و همچنین رعایت موارد ایمنی و پیش نیازهای دیگر بداند. همچنین علاوه بر تایید نظر مهندس ناظر مالک باید مجوزهای قانونی لازم از ادارات ای چون شهرداری، شرکت گاز، شرکت آب و فاضلاب و شرکت برق... را دریافت نماید تا بر اساس این مجوزها ایمنی لازم در عملیات تخریب و گودبرداری برای تاسیسات و مجاورین فراهم آید.

• پس از تایید برگه شروع به کار و اخذ مجوزهای لازم و مراحل اجرایی پروژه، کار با تخریب ساختمان قدیمی آغاز می گردد و پس از گودبرداری، اجرای اسکلت ساختمان شروع می شود.  در این مراحل وظیفه مهندس ناظر بسیار سنگین است و نیاز است تک تک مراحل را با نقشه ها و مجوزهای لازم مطابقت دهد تا روند ساخت به صورت کاملا اصولی و و علمی انجام پذیرد. به عنوان مثال در هنگام گودبرداری مهندس ناظر موظف است عمق خاکبرداری را با نقشه های مصوب مطابقت دهد. همچنین اندازه گیری ارتفاع فونداسیون، بتن، کف سازی و مطابقت آن با نقشه های تایید شده اهمیت بسیاری دارد.
• یکی دیگر از از موارد مهم در هنگام خاکبرداری کنترل بر و کف پروانه ساختمانی و نقشه های مصوب و مطابقت آن با بر و کف اجرا شده در پروژه است. اگر مهندس ناظر توانایی اندازه گیری بر را نداشته باشد باید درخواست بازدید کارشناس شهرداری نماید.
• در مرحله پیریزی جانمایی ستون ها اهمیت بسیاری دارد، چرا که در صورت جانمایی نامناسب ممکن است فضای پارکینگ ها از بین برود. در نتیجه مهندس ناظر باید نظارت دقیقی بر جانمایی ستون ها داشته باشد.
• یکی از موارد مهم و ضروری در اساسنامه شهرداری جهت ساخت ساختمان وجود درز انقطاع بین ساختمان هاست. مهندس ناظر موظف است که با بررسی دقیق وجود درز انقطاع در پروژه را تایید نماید.
• لازم به ذکر است که بررسی حدود اربعه، مشخصات هندسی و همچنین محل دقیق ملک و شیب های طولی و عرضی زمین به عهده مهندس ناظر معماری نمی باشد و وظیفه مهندس نقشه بردار است. لذا توصیه می شود جهت پیاده سازی دقیق تر بنا حتماً در پروژه ها مهندس نقشه برداری صاحب صلاحیت استفاده گردد.

مرحله اسکلت و نما و سفت کاری

پس از اتمام مراحل تخریب خاکبرداری و فوندانسیون مراحل اسکلت، نما و سفت کاری آغاز می گردد. مهندس ناظر در این مرحله نیز نقش نظارتی خود را ایفا می نماید. از جمله مواردی که مهندس ناظر باید در هنگام اجرای اسکلت و سفت کاری مورد بررسی قرار دهد می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• کنترل محور های طولی و عرضی بر اساس نقشه های مصوب
• انطباق نحوه پیاده سازی پی با نقشه های مصوب
• کنترل کیفیت و نوع فولاد های استفاده شده در پی و سازه
• انطباق مقاطع در محاسبات و اجرا
• اجرای مناسب سقف ها
• انطباق ارتفاع سقف ها با نقشه های مندرج. لازم به ذکر است است که اندازه گیری ارتفاع سقف پارکینگ ها اهمیت بسیاری دارد.
• تیرها باید حتی المقدور در آکس ستون ها نصب شود.
• در مرحله سفت کاری مهندس ناظر باید توجه داشته باشد تیغه بندی های داخلی و خارجی با نقشه مصور و همچنین مباحث مقررات ملی ساختمان همخوانی داشته باشد. علاوه بر این تایید اجرای صحیح پلان معماری بر عهده مهندس ناظر است.
• در مرحله سفت کاری مهندس ناظر باید دقت لازم را نسبت به کنترل بلوکاژ کرسی چینی ها، ابعاد و اندازه دیوارها و کدهای سقف ها با احتساب نازک کاری به عمل آورد.
• یکی از موارد مهم و اساسی ساختمان مطابقت اجرای آن با آیین نامه ۲۸۰۰ و مبحث چهارم مقررات ملی ساختمان است. مهندس ناظر باید دقت داشته باشد که تیغه های داخلی و اتصال میان تیرها و سر مطابق با این آیین نامه ها و به روش استاندارد صورت پذیرفته باشد.